زرتشت و کتاب اوستا ؟

زرتشت فرزند پوروشسپ است و تاریخ حقیقی تولد او بسیار مجهول است. روایات ایرانی تولد او را حدود 660 قبل از میلاد بیان کرده اند. ولی بعضی دیگر با قراین و دلایل موجه، تولد او را 1786 قبل از میلاد دانسته اند. او قبل از بعثت حضرت موسی (علیه السلام) تبلیغ دین خود میکرده است.(1)

زرتشت از هفت سالگی به فراگیری علم و حکمت پرداخت و در پانزده سالگی موفق به گرفتن «کُشتی» (نام کمربند مقدس زرتشتیان است) شد. او از آغاز عمر به خوی مهربانی و سرشت لطیف معروف گردید. در هنگام بروز قحط سالی که مصادف با دوران جوانی او بود نسبت به سالخوردگان حرمت و رأفت و دربارة جانوران محبت و شفقت به عمل آورد. همچنین در حملة تورانیان به ایران، به پرستاری زخمیان جنگ پرداخت. روح او از دیدن ظلم و بی نظمی در جوامعِ بشری ناراحت بود و تفکر دربارة مسألة شرّ و راز وجود، غالباً اوقات او را میگرفت. بنابر این در سنین بیست سالگی پدر و مادر و همسر خود را رها کرده، برای یافتن اسرار مذهبی و پاسخ مشکلات روحانی، که اعماق ضمیر او را پیوسته مشوّش میکرد، در اطراف جهان به گردش و تفکر پرداخت. او تصمیم بر آن داشت، تا آنقدر به تفکر بپردازد که راه رستگاری و نجات را بیابد.

او بعد از سالیان متمادی به حقیقت پی برد و دانست که همانگونه که روز و شب، و تاریکی و روشنی باهم آمیخته شده اند، خیر و شر نیز به هم آمیخته اند. او دریافت که دو نیرو بر جهان حکومت میکنند یکی خیر و دیگری شر. چون به سی سالگی رسید مکاشفاتی به او دست داد. روایات در این باب به قدری اغراق آمیز است که برای او معجزات عجیب و کرامات غریب ذکر کرده اند. از چگونگی حضور او در محضر الهی سرگذشتی بسیار جاذب و جالب روایت میکنند که خلاصة آن این است که: چون زرتشت در آن انجمن آسمانی و جایگاه برین وارد شد، سایة او محو گردید؛ زیرا پرتو تابش فرشتگان و اشعة درخشان ارواحِ علوی در پیرامون او، وجود او را چنان مستغرق نور ساخته بود که سایه ای باقی نماند. پس اهورا مزدا او را به پیامبری برگزید و امر فرمود که حقایق و تعالیم و تکالیف آئین بهتر زیستن را به عالمیان بیاموزد.

او هشت سال با شش فرشتة مقرّب (امشاسپندان) گفت و شنود کرد و بر روشنایی ضمیر خود افزود. ده سال دیگر بر زرتشت گذشت و عبادت و پرستش مزدا میکرد و پیوسته از مردم روزگار جفا و آزار میدید. او بعد از مبعوث شدن به پیامبری، رسالت خود را آغاز کرد، و اولین ایمان آورنده به او عموزاده اش بود. بعدها در یکی از بلاد شرقی ایران به دربار شاهی بنام «ویشتاسپ» راه یافت و مدت دو سال طول کشید تا این پادشاه را به دین خود درآورد، لیکن کارپانها (روحانیان آن زمان) که در اوستا به بدی از آنها یاد شده، شاه را بر علیه او تحریک کردند و زرتشت مدت دو سال زندانی شد. بعد از دو سال با معجزه ای که از او حاصل شد، آزاد شده و شاه و تمام درباریان به دین او گرویدند، شاه با تمامی امکانات به نشر دین زرتشت پرداخت. زرتشت عمر خود را صرف ترویج دین اهورا مزدا در میان ایرانیان کرد. در این زمان دو جنگ با دشمنان برپا ساخت. در جنگ نخست فتح و پیروزی بزرگی حاصل شد، و در جنگ دوم که زرتشت هفتاد و هفت ساله بود، نیز پیروز شد، ولی کشته شد. نوشته اند یکی از تورانیان آن پیامبر یزدانی را در برابر محرابِ آتش و هنگام عبادت به قتل رسانید.

دینی که این پیامبر ایرانی تعلیم فرمود، یک آئین اخلاقی و طریقة یگانه پرستی است. او خدای معبود و متعال دین خود را اهورا مزدا لقب داد یعنی «خدای حکیم». این نامگذاری به جهت معروف بودن اسم مزدا در زمان او بود و بدون شک «اهورا مزدا» را همگی خدای عالَم و خلّاق و نظام طبیعت میدانسته اند.(2)

چون زرتشت عقیدة اکثریت عوامِ مردمِ زمان را منکر گردید، آئین خود را بر اساس چند اصل و اساس قرار داد و خلق را به قبول آن دعوت است:

1-    به پیروی از مکاشفات و الهامات، خویشتن را پیامبری مبعوث از طرف اهورا مزدا اعلام کرد و در «گاتها» تکرار فرمود که خداوند او را برانگیخته و مأمور ساخته، و دین او بهترین و کاملترین دین نسبت به ادیان سابق میباشد.

2-    از آن همه ارواح و خدایان، فقط یک روان خوب و نیکو را که اهورا مزدا باشد پذیرفته، و او را بالاترین و بزرگترین خدایان دانست. او خود را رهبر مبارزه با بدی و دروغ، و راهنمایی به راستی و راستگویی معرفی کرد؛ و برخلاف عقاید بعضی از متأخرانِ جماعت زرتشت، آن پیامبر، اراده و مشیت اهورا مزدا را باعث خلقت موجودات دانست، چنانکه در آیة آخرین از گاتها  دارد، اهورا مزدا موجب و موجد هم نور و هم ظلمت میباشد.

3-    اهورا مزدا ارادة قدوسی خود را به وسیلة روح مقدس و نیکو نهاد از قوه به فعل در میآورد، و اعمال الهی او به دستیاری ارواح مقدس که «امشاسپنتا» گفته میشوند، اجرا میشود که عبارتند از: فرشتة پندار نیک (وهومنه)، فرشتة راستی و عدالت (آشا)، فرشتة نیرو و قدرت کامل (خشترا)، فرشتة رسایی و کامروایی (هورواتات)، فرشتة شفقت و لطف و باروری (آرمایتی) و فرشتة بقا و جاویدانی (امرتات).

4-    با آنکه اهورا مزدا در عوضِ جلال خود هیچ ضدی ندارد، مع ذلک زرتشت معتقد است که در برابر هر نیکی یک بدی موجود است، چنانکه در برابر آشا، یعنی راستی و حقیقت، دروغ و باطل جای گرفته است. از کتاب گاتها مشهود است که زرتشت همانطور که دائماً در عالم طبیعت به تنزیه و تطهیر از عناصر بد و وجودهای ناپاک دعوت میکند، در حیات انسانی نیز آدمیان را به روش راستی و نیکی و پرهیز از بدی و دروغ میخواند.

5-    او آتش را فقط یک رمز قدوسی و نشانی گرانبها از اهورا مزدا میدانسته است که به وسیلة او به ماهیت و عصارة حقیقت عِلوی خداوند دانا میتوان پی برد.

6-    سرانجام این تنازع و نبرد خیر و شر چگونه خاتمه خواهد یافت؟ آنچه مسلّم است اینکه زرتشت بی هیچ شک و شبهه ای معتقد بوده که چون دورِ زمان تکمیل شود، اهورا مزدا پیروز، و بر خصم ناپاک و زشتکار چیره خواهد گردید.

دین زرتشتی نخستین مذهبی است که در جهان از مسئلة حیات عقبی و مسألة قیامت سخن به میان آورده و مسألة آخرالزمان را به مفهوم کاملِ خود طرح کرده است. کتاب اوستا پیام زرتشت است، کتابی است که از امید و وارستگی سخن میگوید، این کتاب مجموعاً دارای هزار فصل و 21 کتاب بوده که اوستای هخامنشی 815 فصل آن را داشته و در زمان ساسانیان فقط 347 فصل آن گردآوری شد و امروزه حتی ربعِ اوستای ساسانی در دست نیست.

اوستای فعلی عبارت از پنج دختر است:

1-    یسنا.

2-    ویسپرد.

3-    وندیداد.

4-    یشت.

5-    خورده اوستا.

( 1- یسنا )

یسنا به معنی پرستش و ستایش و نیایش است و قسمت اساسی اوستا محسوب میشود و در هنگام مراسمات مذهبی سروده میشود. دارای 72 فصل است که هریک را «هات» خوانند. از قسمتهای بسیار قدیم و اصیل یسنا، هات دوازدهم است به عنوان نمونه آمده است: «من مزدا پرست زرتشتی هستم، ستایشگر امشا سپندانم، باور دارم به خداوندگاری اهورا مزدا ...».

( 2- ویسپرد )

ویسپرد به معنی همة سروران. در ادبیات فارسی به معنی دلیر و دانا و باخرد است. ویسپرد کتاب مستقلی نیست و میتوان گفت مجموعه ای از ملحقات یسناست که در هنگام رسومات مذهبی همراه یسنا سروده میشود.

( 3- وندیداد )

وندیداد به معنی قانون است. مندرجات آن مختلف است و هر فصلی از آن را «فرگرد» گویند و مجموعاً 22 فرگرد است. فردگرد اول در آفرینش زمین، دومی در داستان جم (یمَ)، سومی در خوشی و ناخوشی زمین. اما اغلب فرگردها در قوانین مذهبی و احکام دینی از قبیل سوگند خوردن، پیمان داشتن، نظافت و تطهیر، توبه و انابه، ... میباشد.(3)

( 4- یشت )

یشت به معنی نیایش و فدیه، اما برای ستایش پروردگار و نیایش امشاسپندان و فرشتگان است. یشتهایی که تا امروز باقی مانده است 21 سرود برای ایزدان است که به احتمال زیاد 30 یا 31 سرود به شمارة روزهای ماه بوده است که هرکدام به نام یک امشاسپند و ایزد نامگذاری شده بود. ضمناً این بخش از مهمترین متنها برای تحقیقِ تاریخی در دین زرتشت میباشد.

( 5- خرده اوستا )

خرده اوستا به معنی اوستای کوچک که آذر به مهراسپند در زمان شاپور دوم (310 – 379 میلادی) آن را تألیف کرد و مشتمل بر دعاها و نمازهایی است که بیشتر در جشنها و عیدها و یا مراسم سدره پوشی و کُشتی بستن و یا ازدواج و سوگواری خوانده میشود.(4) خورده اوستا مجموعه ای برگزیده از دیگر بخشهای اوستا (یسنا، ویسپرد و یشت ها)، با تصرفاتی درخور توجه است که مانند یک کتاب مدون از دعا میباشد. در سراسر اوستا، زرتشت پیروان خود را به پاکی روح و جسم و عناصر و پاکی مسکن و هر آنچه مربوط به زندگانی است دعوت میکند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- آشنایی با دین زرتشت، مهرداد ایزدپناه.
2- زرتشت پیامبرِ ایرانِ باستان، هاشم رضی.
3- زرتشت، مزد یسنا و حکومت، جلال الدین آشتیانی.
4- تاریخ زرتشتیان (فرزانگان زرتشتی)، رشید شهمردان.
5- کهن ترین کتاب آسمانی در زمان ایران باستان اوستا، ابرهیم پورداود.
6- زرتشت و همراهان او، رشید شهمردان.
7- گات ها، سروده های زرتشت، آذرگشسب، نشر جامی.
8- تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ترجمة علی اصغر حکمت.

پی نوشت ها:
1. پور داود، ابراهیم، اوستا، انتشارات دنیای کتاب، 1382، ص 26.
2. ایزدپناه، مهرداد، آشنایی با دین زرتشت، ص 45.
3. جمیس دامستتر، مجموعه قوانین زرتشت، ترجمة موسی جوان، ص 49.
4. پور داود، ابراهیم، اوستا، ص 56 - 59.