تمدن نوین جهان اسلام ( 14 )

تاملی مهم در حلقات پنجگانه از انقلاب اسلامی تا تمدن نوین اسلامی

( بخش سوم )

ادامه از بخش دوم :

-         (1) مرحله انقلاب اسلامی :

1-   نسبت انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی

2-   گستره دین: دین حداقلی و دین حداکثری.

3-   راهبرد تحقق بسته دین؟ تبلیغ یا تشکیل نظام اسلامی.

-          (2) مرحله نظام اسلامی :

شکل گیری هندسه عمومی جمهوری اسلامی.

سیدجمال در برابر غرب دفاع نکرد، حمله کرد!

-          (3) مرحله دولت اسلامی :

1-   در مورد دولت اسلامی تعاریف مختلفی وجود دارد.

2-   در دولت اسلامی یکسری ارکان وجود دارد که غیر قابل تغییر است.

3-   در دوره دولت اسلامی به دو چیز نیاز داریم. فاعل و عامل.

4-   دومین نکته بعد از تولید فکر، کاربست الگو در عرصه زندگی است،

5-   هر پارادایم زمانی حاکم می‌شود که بتواند پارادایم قبلی را شکست دهد.

6-   نهضت ملی برای گفتگوی علمی تنها راه برون رفت از مشکلات.

7-   شگفتا، آیا خلافت با رفاقت و خویشی هم می شود؟

الف- فرآیند سازمانی به جای گزینش شخصی:

ب- ویژگیهای اکتسابی به جای ویژگیهای انتسابی:

8-   ویژگیهای لازم جهت احراز مناصب حکومتی

1- باور به گفتمان خودی:

2-  علم و دانش در خصوص حوزه مسئولیت.

3- تجربه کاری.

4- سعه صدر:

5-  شجاعت :

الف- معتقدان:

الف-۱: معتقدان موافق.

الف-۲: معتقدان منتقد.

ب- غیر معتقدان:

ب-۱: غیر معتقدان خاموش.

ب-۲: غیرمعتقدان معارض.

9-   ویژگیهای لازم جهت احراز مناصب حکومتی .

6- داشتن پشتکار و دوری از تنبلی:

7- ساده زیستی:

10-                     ویژگیهای لازم جهت احراز مناصب حکومتی .

8- فروتنی در مقابل مردم

همچنین در عهدنامه شان به محمدبن ابی بکر، زمانیکه وی را به ولایت مصر منصوب کرد در این خصوص به عنوان یک دستور نوشتند: فاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ اُبْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ (همان، نامه 27)

با ایشان فروتن باش و نرمخوى و گشاده‏رو. گویند هنگامیکه از صفین باز گردید و وارد کوفه شد بر شبامیان گذشت، صداى گریه زنانشان را بر کشتگان نبرد صفین شنید. در این حال ، حرب بن شرحبیل شبامى ، که از بزرگان قوم خود بود ، به سوى او آمد. امام به او فرمود: چنانکه میشنوم زنان شما بر شما چیره شده‏اند. چرا آنان را از ناله و زارى نهى نمیکنید؟ حرب همراه او به راه افتاد. على (علیه السلام) سواره بود و او پیاده، پس به او فرمود: بازگرد ، پیاده‏ رفتن چون تویى در رکاب چون منى موجب فریب والى و مذلت و خوارى مؤمنان شود. ...ارْجِعْ فَإِنَّ مَشْیَ مِثْلِکَ مَعَ مِثْلِی فِتْنَةٌ لِلْوَالِی وَ مَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ(نهج البلاغه، کلمات قصار، 322) لازم به ذکر است که حاکم میباید در مقابل مردم فروتن باشد و نه در مقابل دشمنان.

9- مشورت

علی (علیه السلام) در عهدنامه خویش به مالک اشتر در این خصوص به ایشان میفرمایند: با دانشمندان فراوان گفتگو کن و با حکیمان فراوان بحث کن که مایه ی آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانون است.

10- حسن تدبیر:

حسن تدبیر معیاری ضروری برای زمامداران و مدیران میباشد. هیچ مدیریتی نمیتواند بدون تدبیر درست راه به جایی ببرد و هر جا که نابسامانی و تباهی مشاهده میشود باید در جستجوی نوعی بی تدبیری در آنجا برآمد و اساساً از مهمترین عوامل فروپاشی سازمانها و دولتها سوءتدبیر است. به بیان امیرالمومنین(علیه السلام): «چهار چیز دلیل برگشت (روزگار و اوضاع و احوال دولتها و حکومتهاست)، بدی تدبیر و زشتی تبذیر و کمی عبرت گرفتن و بسیاری مغرور شدن»

11- سعه صدر:

مدیر اسلامی باید بداند که در مصدر امور با فراز و نشیبهای گوناگونی مواجه بوده و برای دستیابی به اهداف، سختیهای فراوان در پیش دارد و اگر حوصله، بردباری و بلند همتی را سلاح خود نسازد در اثر فشارهای جانبی و پیشامدهای ناگوار حرکات غیرمترقبه‌ای از خود نشان میدهد که بعضاً اعتبار مدیریت و مسئولیت او را زیر سئوال میبرد. سعة‌صدر آنقدر مهم است که حضرت علی(علیه السلام) آن را ابزار حکومت میدانند: آله الرئاسه سِعَهُ الصَدر (نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 176).

12- قاطعیت:

اگر رهبران دینی در مقابل مشکلات، سرزنشها و جوسازیها تسلیم شده و احساس ترس میکردند؛ هیچگاه در ایفای رسالت عظیم خویش موفق نمیشدند. حضرت درخصوص قاطعیت خود حضرت فرمودند: به جان خویشم سوگند، که در پیکار و سرکوبی آنها که با حق ستیز کنند و درماندن گمراهی همچنان پای بفشارند، کمترین نرمش و سازش نخواهم داشت. پس، ای بندگان خدای پرهیزگار باشید و از خدای به خدای پناه برید. (خطبه 24)

چنانچه در تبیین مرحله دولت اسلامی (به معنای حاکمیت و نه قوه مجریه) بیان شد دو موضوع دولتمرد تراز (فاعل) و نیز نرم افزار اداره کشور (عامل)، اصلیترین موضوعات این مرحله است. پیش از این به برخی ویژگیهای عمومی دولتمردان اشاره شد. اما آنچه از اهمیت زائدالوصفی برخوردار است و در مطالب پیشین نیز ذکر شد وجود نرم افزار اداره کشور در حوزه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، مدیریتی و... است. در این بخش به عنوان نمونه به برخی از چالشهای موجود در نظام قانونگذاری میپردازم.

11-                     برخی از چالشهای موجود در نظام قانونگذاری

 نظامی که بناست ریل گذار باشد اما به خاطر مشکلات موجود، بعضا موجب سردرگمی میگردد.

1- وضع قوانین متعدد (افزایش کمیت قانونگذاری و کاهش کیفیت):

در ایران با 100 سال سابقه قانونگذاری، 11 هزار عنوان قانون وجود دارد درحالیکه فرانسه با 200 سال سابقه قانونگذاری 2 هزار و 800 قانون دارد.

2- اصلاحات مکرر قوانین و استفساریه ها.

3-فقدان نگاه جامع در قانونگذاری.

4- وجود قوانین متعارض:

همین امر موجب ایجاد برداشتهای متفاوت شده و در نتیجه سوء استفاده میگردد.

5- غلبه طرحها بر لوایح.

6- فوریت در تصویب قانون:

آمار طرحها و لوایح فوریتی در دوره پنجم ۲۰ مورد ، ششم ۴۴ مورد ، هفتم ۵۹ مورد و در دوره نهم حدود ۸۸ مورد است که نشان دهنده رویکرد نمایندگان در رسیدگی فوریتی است. بخش قابل توجهی از فوریتها هم مربوط به طرحهاست. و...

حل این چالشها در بعدی نیازمند اصلاح نظام تقنین است و از بعدی دیگر نیازمند اصلاح فرهنگی جامعه است."کوتاه مدت" بودن جامعه ایرانی از جمله ویژگیهای فرهنگی است که به این وضع دامن میزند. به تعبیر دکتر همایون کاتوزیان"ایران‌ برخلاف‌ جامعه‌ دراز مدت‌ اروپا جامعه‌ای‌ کوتاه‌ است‌. در این‌ جامعه‌ تغییرات‌ ــ حتی‌ تغییرات‌ مهم‌ و بنیادین‌ ــ اغلب‌ عمری‌ کوتاه‌ داشته‌ است‌. این‌ بی‌تردید نتیجه‌ فقدان‌ یک‌ چارچوب‌ استوار و خدشه‌ ناپذیر قانونی‌ است‌ که‌ میتوانست‌ تداومی‌ دراز مدت‌ را تضمین‌ کند."

در تدوین این یادداشت از یادداشت "مروری بر چالشهای نظام قانونگذاری ایران" استفاده شده است.

در این بخش به عنوان نمونه به برخی از چالشهای موجود در نظام قضایی میپردازم.

12-                     برخی چالشهای نظام قضایی:

1- اصل نود قانون اساسی رسیدگی به شکایات واصله از « طرزکار» مجلس ، قوای مجریه و قضاییه را به عهده مجلس گذاشته است. بنابراین مجلس حق نظارت بر « طرزکار» خود و قوای دیگر را دارد و باید نسبت به آن ارزیابی نماید ، و به شکایات وارده در این زمینه رسیدگی کند و در هر مورد که مربوط به « عموم » باشد گزارش کار خود را به اطلاع عامه برساند. این در حالی است که اعتبار موثر برای این نظارت وجود ندارد.

2- هر گاه در اثر تفسیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله دولت جبران میشود، و در هر حال از متهم اعاده حیثیت میگردد."

مساله اصلی اینجاست که این تفسیر یا اشتباه قاضی چگونه مشخص میگردد؟ شاید به خاطر این ابهام و یا دلایل دیگر هست که کسی اشتباهی را نمیپذیرد!

3- حجم بالای پرونده ها

در حال حاضر در حدود ۱۰ میلیون پرونده‌  قضایی در محاکم قضایی کشور وجود دارد. با توجه به کمبود قاضی از طرفی و حجم بالای پرونده ها از سوی دیگر، طبیعتا پرونده زیادی در دست هر قاضی قرار میگیرد و طبیعی است که این موضوع، کیفیت رسیدگی را تنزل میدهد و زمان رسیدگی را نیز طولانی میکند.

13-                     همانگونه که هستید بر شما حکومت میشود.

بارها شنیده ایم که «الناس علی دین ملوکهم» اما شاید کمتر شنیده ایم که «کما تکونوا یولی علیکم»؛ همانگونه که هستید بر شما حکومت میشود. یک معنا آن است که حاکمان در حکومت، به مردم مینگرند. اگر ملتی، خواسته ها و منافع کوتاه مدت برایشان بر مصالح و منافع بلند مدت ترجیح داشت، اگر در جامعه ای مردم به دنبال اولینها، بزرگترینها و کارهای خارق العاده بودند حاکمان نیز برای حفظ قدرت، بر آن سیاق، تدبیر میکنند. و اما اگر جامعه، هیچگاه نخواست که منافع بلند مدت را فدای منافع کوتاه مدت کند دولتها هم همینگونه عمل میکنند.

بارها در جلسات سخنرانی دیده ام که مخاطبین، آن هنگام که سخنران، سخن تندی به زبان میآورد و یا افشاگری میکند چگونه او را تشویق میکنند و از این روست که سخنرانان بعضا علاقه مندند که چنین کنند!

یک معنای دیگر از روایت نبوی، شاید این باشد که حاکمان آیینه جامعه اند و نشان دهنده آنچه در متن جامعه اتفاق میافتد. لذا تا در  فرهنگ جامعه ای، وجدان کاری، انضباط، قانون مداری، مدارا، سخت کوشی و... ارزش نباشد، حاکمان نیز که بر آمده از متن جامعه اند افرادی کاری، منضبط، قانون مدار، با سعه صدر و.... نخواهند بود. لذا راه تربیت دولتمرد اسلامی، در یک نگاه اصلاح فرهنگ جامعه است و بی شک با این نگاه، مهمترین ارکان، خانواده و مدرسه است.

14-                     کسانیکه دغدغه‌مند هستند نباید اولویتها را گم کنند.

به تعبیر رهبری مسئله ما فقط انتخابات نشود؛ انتخابات هم مهم است اما از آن مهمتر تولید فکر و نظریه هست. رهبری اذعان داشتند که امام به بنده فرمودند که بالاخره جنگ به سرانجام میرساند، حواسها به دانشگاهها باشد. جنگ که تمام شد چه کسانی رفتند مسئولیت گرفتند؟ دغدغه مندان به جبهه رفته بودند و کسانی که به خارج از کشور رفته بودند و درس خواندند، وقتی برگشتند مسئول شدند. نمیخواهم بگویم جبهه نمیرفتند، ولی باید حواسمان باشد که یک عده‌ای باید در این حوزه‌ها وارد شوند. مثلا فرض کنید اگر کشور ما را با خاک یکسان کردند، فردا که دوباره ساختیم چه کسانی میخواهند مسئولیت بگیرند؟ با چه تئوری میخواهیم جامعه را اداره کنیم؟

15-                     رابطه دولت اسلامی و جامعه اسلامی.

 بین جامعه اسلامی و دولت اسلامی، رابطه وجود دارد. امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند که «لیست تصلح الرعیة الا بصلاح الولاة، و لا تصلح الولاة الا با ستقامة الرعیةُ» یعنی مردم صالح نمیشوند مگر با صلاح ولاة! و این بدان معناست که تا دولت، اسلامی نشود، جامعه اسلامی نمیشود. اما بلافاصله میفرمایند تا جامعه استقامت بر اهداف نداشته باشد دولت اسلامی محقق نمیشود.

بر اساس فهم اینجانب از این دو جمله کلیدی،  جامعه باید به اجمال باور به حقانیت اسلام و ارزشهای آن داشته باشد. اگر الگوی ارزشهای جامعه عوض شد دولت نمیتواند دولت اسلامی باقی بماند. همیشه الگوی نظام سیاسی از الگوی ارزشهای مردم تبعیت میکند. یعنی مردم به این نتیجه رسیدند که شاه نباید باشد و شاه نماند؛ اگر مردم به این نتیجه رسیدند که جمهوری اسلامی حکومت ناکارامدی است و یا اصلا دین نباید در سیاست دخالت کند، جمهوری اسلامی نمیتواند بماند. لذا باید کاری کنیم که ارزشها همیشه در جامعه سرپا بماند و دیده شود. این اتمسفر باید دینی باشد. حال، در این اتمسفر، دولت اسلامی آرام آرام به تفصیل شکل میگیرد و هرچه دولت اسلامیتر میشود، جامعه به شکل تفصیلی، اسلامی میگردد. حسن ظن مردم به حاکمیت، بزرگترین سرمایه حاکمیت است. جامعه باید به اجمال باور به حقانیت اسلام و ارزشهای آن داشته باشد. این اتمسفر اجازه میدهد که دولت اسلامی آرام آرام به تفصیل شکل گیرد و از آن طرف هرچه دولت اسلامیتر میشود، جامعه به شکل تفصیلی، اسلامیتر میگردد. در همین زمینه مایلم به اهمیت بی بدیل حسن ظن مردم به حکومت در ایجاد این فضای تنفس اشاره نمایم. علی(ع) در نامه 53 میفرمایند:

"اگر مردم شکایت کردند، از سنگینی مالیات، یا آفت زدگی، یا خشک شدن آب چشمه ها، یا کمی باران، یا خراب شدن زمین در سیلابها، یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد، و هرگز تخفیف دادن در خراج تو را نگران نسازد زیرا آن، اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایتهای تو نقش دارد، و رعیت تو را میستایند، و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد، و به افزایش قوت آنان تکیه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و به آنان بخشیدی، و با گسترش عدالت در بین مردم، و مهربانی با رعیت، به آنان اطمینان خواهی داشت، آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده شان بگذاری، با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی قدرت تحمل مردم را زیاد میکند."

در این سخنان به وضوح ذکر میشود زمانیکه مردم اعتماد به کارگزاران داشته باشند، در تمام مراحل پشتوانه حکومت و حاکمان خواهند بود. اگر مردم ببینند که حاکمان دلسوز آنها هستند و برای معیشت و آسایش آنها از هیچ تلاشی فروگذار نمیکنند و در سختیها همراه و یاور آنها هستند و عدالت را پیشه خود قرار میدهند، حمایت و اعتماد عمومی مردم زیاد میشود و مردم در صلح و جنگ و خوشی و ناخوشی، حکومت را یاری میکنند و جان و مال خود را برای حفظ آن میدهند و قدرت تحملشان در مقابل سختیها افزایش مییابد. ایشان در بخش دیگری از نامه 53 با اشاره به اهمیت حسن ظن مردم به حکومت بیان میدارند که حسن ظن مردم به والیان مشقت طولانی را از تو برطرف میسازد.

امیرمومنان علی(علیه السلام) میفرمایند: «و ایاک و المن علی رعیتک باحسانک او التزید فیما کان من فعلک او ان تعدهم فتتبع موعدک بخلفک فان المن یبطل الاحسان و التزید یذهب بنور الحق و الخلف یوجب المقت عند الله و الناس قال الله تعالی کبر مقتا عند الله ان تقولوا ما لا تفعلون ». (نامه 53)

بپرهیز از منت نهادن بر توده مردم به احسانی که با آنان میکنی، و بپرهیز از آنکه کار خود را از روی افتخار بیش از واقع وانمود سازی، یا به مردم وعده دهی و به تخلف در انجام آن درنگ کنی، چه منت، احسان را تباه سازد، و بزرگتر جلوه دادن کار نور حقیقت را بزداید، و خلاف وعده کردن نزد خدای و خلق موجب کینه و خشم گردد. خدای تعالی فرمود: اگر وعده به جای نیاورید، خدای سخت به خشم درآید.

به قلم دکتر فرزاد جهان بین